Waarom vallen slapende vogels niet om?
Wanneer vogels een uiltje knappen, lijkt hun houding allerminst comfortabel. Vaak slapen ze op één poot of balancerend op een dunne tak, en toch blijven ze netjes overeind. Wat maakt van vogels zo’n goede evenwichtskunstenaars, zelfs in dromenland?
Vaak hebben we de neiging om de knappe kunsten van dieren te vergelijken met dingen waartoe we zelf in staat zijn. Rechtop slapen of langdurig op één been staan, horen daar niet bij. Dat vogels het wel kunnen, danken ze aan hun unieke lichaamsbouw.
Grijpen is makkelijker dan lossen
Een vogel die op een tak balanceert, op één of twee poten, hoeft daar weinig voor te doen. Het is een puur mechanische kwestie: een vogelpoot is van nature dichtgeknepen. Terwijl wij moeite moeten doen om iets vast te grijpen, gebeurt dat bij vogels vanzelf. Als ze weer weg willen vliegen, moeten ze wel moeite doen om hun klauw te openen en de tak los te laten. De omgekeerde wereld! Vogeltenen worden aangestuurd door een pees die over de de ‘knie’ naar boven toe aan een spier gehecht is. Dat die ‘knie’ hier tussen aanhalingstekens staat, heeft trouwens een goede reden, want het is eigenlijk geen echte knie …
De knik in het midden van een vogelpoot wijst naar achteren, terwijl onze knieën naar voren wijzen. Je kan het gewricht dan ook beter vergelijken met onze enkels, de échte vogelknie zit veel hoger en verscholen onder een dik pak veren.
Als een vogel zich ontspant en door z’n knieën en enkels buigt, dan spant de pees vanzelf op en sluiten de klauwen zich. Dat mechanisme is zo sterk, dat sommige vogels zelfs zonder moeite ondersteboven aan een tak kunnen blijven hangen. Als ze al slapend sterven, krijg je hen maar moeilijk weer los van hun slaaptak – precies omdat ze van nature kromme tenen hebben.
Vogels slapen op grote voet
Hoe zit het dan met vogels die op één poot slapen? Je ziet het vaak bij reigers en ooievaars, maar ook veel kleinere vogels slapen met één poot ingetrokken. Rechtop staan is een kwestie van je zwaartepunt boven je steunvlak te balanceren. Hoe kleiner dat steunvlak, hoe meer je moet bijsturen. Daarom kunnen mensen met hun kleine voeten na veel oefenen (baby’s hebben er ongeveer een jaar voor nodig) vrij goed rechtop staan, zolang ze continu bijsturen. Dat laatste gebeurt gelukkig onbewust.
Vogels hebben in verhouding veel langere tenen én minstens één teen die naar achteren wijst. Daardoor is hun steunvlak enorm groot t.o.v. hun lichaam: ze leven letterlijk op grote voet. Bijsturen is amper nodig en gebeurt grotendeels reflexmatig: het zwaartepunt van hun kleine lichaam blijft als vanzelf netjes boven het grote steunvlak hangen.
Slapen is energie besparen
Waarom vogels één been optrekken tijdens het slapen, heeft waarschijnlijk alles te maken met warmte. Een vogelpoot heeft nauwelijks isolatie: het is letterlijk vel over been. Via die naakte poten verliezen ze dus heel wat warmte, zeker als één van die poten dan ook nog eens in het water staat. Door afwisselend één poot op te trekken, wordt die poot op temperatuur gehouden. Maar op één poot slapen is ook energiebesparend om een heel andere reden. Wetenschappers ontdekten dat flamingo’s nauwelijks spierkracht nodig hebben om op één poot te staan, wel om op twee poten te staan.
Ze zetten hun balancerende poot als het ware ‘op slot’, net zoals paarden dat doen wanneer ze rechtop slapen. Vermoedelijk maken ook andere grote waadvogels, zoals onze reigers, gebruik van dat mechanisme.
Half wakker, half in slaap
Vogels slapen zelden heel diep. Meestal is slechts één hersenhelft tegelijkertijd in slaapmodus. Daarom zie je soms een vogel slapen met één oog open. Op die manier blijven vogels alert tijdens het slapen, waardoor ze zich uit de voeten kunnen maken bij gevaar. Vogels die in groep slapen, zoals spreeuwen buiten het broedseizoen, kunnen zich wel een diepe slaap permitteren. Zolang er maar een paar spreeuwen wakker blijven (of in halve slaap vertoeven) om te waken. Eén vogel slaagt er zelfs in om met afwisselend één hersenhelft te vliegen.
De gierzwaluw leeft bijna continu in de vlucht en voelt nauwelijks vaste grond onder de voeten. Slapen doet hij dus gewoon … onderweg!
