Mensen zijn dieren, maar zijn dieren ook mensen?
Geloof het of niet, deze vraag houdt de wetenschap tot op heden bezig. Mensen zijn geneigd om dieren als mensen te zien, om dieren te vermenselijken. De kat naar buiten laten omdat zij zich ‘verveelt’, de hond ‘attent’ vinden als hij met de krant in zijn bek naar je toe komt, de goudvis is ‘verdrietig’ omdat zijn compagnon is overleden. Je vervelen, attent of verdrietig zijn, zijn menselijke eigenschappen die dieren niet of heel anders ervaren. Dit projecteren van menselijke emoties op dieren heet antropomorfisme (van de Griekse woorden ‘anthropos’ voor mens en ‘morphe’ voor uiterlijke vorm). Vaak wordt het volkomen ongepast geacht, maar in sommige gevallen kan het toekennen van menselijke eigenschappen aan dieren net een goed idee zijn.
In de wetenschap
Bij gedragsonderzoek bij dieren letten wetenschappers er goed op dat er geen sprake is van antropomorfisme. Dat zou het onderzoek immers subjectief maken, want de ene wetenschapper kan andere menselijke emoties zien in het dier dan de andere wetenschapper. Gelukkig zijn wetenschappers zich daar al langer van bewust en weten ze dat probleem goed te voorkomen.
Waar de wetenschap minder rekening mee houdt is het omgekeerde: het volledig uitsluiten van menselijke emoties bij dieren. In 2016 heeft Frans de Waal, een bekende Nederlandse primatoloog daar een boek over geschreven: ‘Zijn we slim genoeg om te weten hoe slim dieren zijn?’ - een echte aanrader. In 1999 bedacht Frans de Waal al een term voor het omgekeerde van antropomorfisme: ‘anthropodenial’, ofwel ‘antropo-ontkenning’. Volgens de wetenschapper zijn zijn collega’s soms te bang om dieren te vermenselijken en onderschatten ze daardoor hoeveel we eigenlijk op dieren lijken en hoeveel we met elkaar gemeen hebben. Vooral bij apen lijken emoties verdacht veel op die van de mens! Het maken van gereedschappen, het sluiten van verbonden, langetermijngeheugen, complexe problemen oplossen, rouwen, jezelf herkennen: het komt allemaal ook bij dieren voor, en bovengenoemd boek staat vol met schitterende voorbeelden daarvan - ook bij niet-apen.
In Onze Natuur
In natuurdocumentaires of in populair-wetenschappelijke teksten wordt er wel veel gebruik gemaakt van antropomorfismen. Hier is het geen valkuil zoals in de wetenschap, maar juist een geheim wapen: door menselijke emoties te projecteren op dieren leef jij je als kijker of lezer beter in in het verhaal.
Documentairemakers doen dat trouwens niet alleen met woorden. Ook met de beelden, filmtechnieken (zoals time-lapse fotografie, compositie van shots en camerastandpunten) en muziek sturen ze het meeleven en de emoties van de kijker. Een paar voorbeelden:
- In de Netflix-documentaire ‘Dancing with the Birds’ weet de voice-over stem je te overtuigen van de menselijkheid in vogels. In de documentaire “dansen” de vogels om “liefde te vinden”, net zoals mensen dat doen.
- In de BBC serie ‘Private Life of Plants’ gebruikten de makers time-lapse fotografie om het groeien van planten versneld te laten afspelen want, zoals David Attenborough het verwoordt: ‘plants must travel’. In de juiste (hogere) snelheid lijken de groeiende planten een stuk meer op mensen. De titel is trouwens ook een goed voorbeeld van een antropomorfisme.
- Documentairemakers proberen je altijd in te leven in het dier en je te laten nadenken over wat jij zou doen als je het dier was. Het gebruik van ‘extreme close-up’ en ‘point of view’ beelden zijn daar essentieel voor. Bij een extreme close-up zie je bijvoorbeeld alleen het oog van het dier en bij een ‘point of view’ beeld filmt de camera wat het dier zou zien dóór die ogen. Zulke beelden maken het moment heel intiem en emotioneel, en helpt de kijker om zich te verplaatsen in een dier.
Kortom, antropomorfisme heeft twee tegenovergestelde kanten, die echter probleemloos naast elkaar kunnen bestaan. Wetenschappers vermijden het omdat het kan leiden tot subjectiviteit. Maar in natuurfilms kan antropomorfisme juist worden ingezet als een waardevol middel om je in te leven in het verhaal, met meer respect voor de natuur tot gevolg.
