Hoe grijpen dieren de macht?
Op 20 januari wordt Joe Biden ingehuldigd als nieuwe president van de Verenigde Staten. De verkiezingen en het resultaat ervan wordt al weken betwist door aanhangers van de vertrekkende president Donald Trump. Ze bestormden zelfs het Capitool, symbool van de Amerikaanse democratie, om hun ongenoegen te uiten. Loopt het bij dieren ook zo’n vaart? Ook wilde dieren moeten een leider kiezen en een hiërarchie bepalen. Onze Natuur zocht uit hoe ze dat doen.
We ontdekten eerder al dat een democratische samenleving niet enkel voor mensen is weggelegd. Meer zelfs: de sterkste democratie vind je in het dierenrijk. Ook daar moeten kandidaten eerst naar voren treden of worden voorgedragen om daarna de macht te kunnen grijpen. En wanneer het tijd is om de macht over te dragen aan een nieuwe leider? Ook dan gebueren er soms onverwachte dingen.
De wet van de sterkste
Opdringerigheid is voor ons mensen het laatste wat we van een goede leider zouden vragen. Bij dieren ligt het anders. Bij sommige soorten, zoals het edelhert, gaat de leiderspositie simpelweg naar diegene die zichzelf het beste opwerpt als aanvoerder van de groep. Tijdens de bronstperiode (september-oktober) vechten de mannetjes de discussie uit op indrukwekkende wijze: ze burlen en staan recht tegenover elkaar met hun enorm gewei. Wie het gevecht wint, krijgt de dominante positie én de eer om met de vrouwtjes te paren en voor nakomelingen te zorgen. Een goede timing is ook niet onbelangrijk aangezien de hindes slechts om de 18 dagen 24 tot 48 uur bronstig zijn.
Het is niet verwonderlijk dat de sterkste ook de leider van de kudde wordt, en dat die rol dus jaarlijks kan wisselen. De onderlinge knokpartijen kosten namelijk veel energie. Bovendien toont een Oostenrijkse studie, uitgevoerd op kuddes edelherten in Wenen, dat de dominante dieren een hogere hartslag hebben en daardoor ook een snellere stofwisseling. Zij zijn minder geneigd om energie te sparen, zelfs niet in moeilijke tijden zoals de winterperiode (wanneer er weinig voedsel te vinden is), of de paartijd. De dominante edelherten zullen hun energiereserves dus sneller verbruiken. Hierdoor verzwakken ze en moeten tijdens een volgende knokpartij hun meerdere erkennen in een ander, sterker edelhert.
Wijsheid en ook macht komt met de jaren
Geen spierbalgerol bij vogels. Zij maken plaats voor het oudste en meest ervaren mannetje van de groep. Vogels die de hiërarchie in twijfel trekken, proberen indruk te maken door hun verenkleed op te blazen en hun vleugels uit te slaan. In de meeste gevallen is een korte dreiging van de oudste vogel voldoende om de jongere vogels terug op hun plaats te zetten. Vogels zoeken dus een leider met ervaring, en vinden die logischerwijze bij de oudste van de groep. Wat met de vrouwtjes? Zij pakken het slim aan. Bij kraaien bijvoorbeeld klimmen zij de sociale ladder op door zich te binden aan een dominant mannetje. Goed getrouwd!
Wolven hanteren dezelfde wet: het ouderpaar leidt de roedel. Hun leiderspositie is niet gekoppeld aan kracht, opdringerigheid of agressiviteit maar hebben ze te danken aan hun anciënniteit en ervaring.
Raven zijn zelfs in staat om de hiërarchie in een groep te begrijpen: experimenten tonen aan dat kraaien die hun rivalen horen vechten om de dominantie binnen de groep tekenen van stress vertonen. Die stress is vooral te meten wanneer de bekvechters in kwestie tot dezelfde sociale rang behoren.
Ook tussen verschillende vogelsoorten onderling bestaat een hiërarchie. Als je meerdere soorten vogels in je tuin hebt, kan je het zelf zien: de grootste en meest agressieve vogels, zoals spreeuwen, proberen zich op te dringen aan de kleinere soorten, zoals mezen. Maar sommige vogels weten hieraan te ontsnappen. Merels zouden ergens onderaan de rangorde bengelen als je naar hun gestalte kijkt, maar daar hebben ze een oplossing voor. Ze stelen namelijk geen voedsel van andere vogels maar wel van andere diersoorten! Wie niet sterk is, moet slim zijn...
Born this way
Soms ligt de rol of plaats in de hiërarchie al vast van bij de geboorte, zoals bij onze bijen. De koningin wordt gekozen zodra de larve haar ei verlaat, en verwerft haar status en fysionomie dankzij de voeding die ze krijgt. Zowel bijenkoninginnen als koninginnenlarven krijgen namelijk koninginnengelei, een vet- en eiwitrijk sap vol suikers en andere vitaminen, dat de voedsterbijen aanmaken. Alle andere bijen eten enkel nectar, stuifmeel en water. Eens de koningin geboren is, roeit ze haar concurrenten uit (als die er zijn) zodat ze als enige overblijft. Daarna is ze haar hele leven lang verantwoordelijk voor haar kolonie en de voortplanting ervan.
Bij mieren zien we een gelijkaardig tafereel. Prinsessen (toekomstige mierenkoninginnen worden vlak na hun geboorte aangeduid. Zij zullen in hun eentje een nieuwe mierenkolonie stichten. Om die te bevolken produceren ze aan de lopende band larven (werksters) die de kolonie verder uitbreiden, onderhouden en verdedigen. Al kan het ook gebeuren dat er een tweede koningin een mierenkolonie parasiteert (polygynie). In dat geval leven er twee of meerdere vruchtbare koninginnen vredevol naast elkaar in dezelfde mierenhoop. Het geeft de mierenkolonie zelfs betere overlevingskansen omdat beide koninginnen dan instaan voor het voortbestaan van de mierenhoop.
Toch niet altijd unaniem verkozen
De leider van een groep zijn, is niet altijd voordelig. Bij sommige vissoorten volgt de groep niet altijd de dominante vis, zelfs als hij zich agressief opdringt. De andere vissen geven soms de voorkeur aan een meer vreedzame soortegenoot. Volgens een onderzoek in Texas kan het agressieve gedrag van de leider averechts werken en de andere vissen ertoe aanzetten om een andere, kalmere vis te volgen. Dit onderzochten wetenschappers met behulp van gekleurd licht: de groep vissen, bestaande uit een dominant mannetje en andere mannetjes, werden getraind om gekleurd licht te associëren met de aanwezigheid van voedsel in het aquarium. Tijdens de training was de groep vissen zeer volgzaam en gehoorzaam. Het was pas wanneer de leider van de groep informatie probeerde door te geven, en daardoor autoritair en agressief gedrag vertoonde, dat de groep vissen niet meer tot een consensus bleek te komen. Het bewijs dat de macht toch niet altijd in handen is van het individu dat het luidste roept.
