Onze begraafplaatsen, unieke oases vol biodiversiteit

1 november 2022

Wie een stukje groen in België wil vinden, hoeft niet per se een natuurgebied te bezoeken. Een simpel ommetje over het kerkhof in je buurt kan al volstaan om je te laten verwonderen door de natuur. Sommige zeldzame planten- en diersoorten komen zelfs enkel op begraafplaatsen voor. Wat er dan zo bijzonder is aan die ‘laatste rustplaatsen’, vroegen we aan Annelies Jacobs van Natuurpunt.

Elke stad en elk dorp heeft er op z’n minst eentje en we kunnen er gerust van uitgaan dat ze er altijd zullen zijn: begraafplaatsen. In sommige gemeenten worden overledenen rond de kerk begraven – vandaar het woord ‘kerkhof’ – maar steeds meer vind je ook begraafplaatsen die een eindje verderop of zelfs buiten de dorpskern liggen. In een volgebouwd land als België is dat echter geen garantie op een groene omgeving. Zeker in Vlaanderen zien we nog heel veel ‘dode’ kerkhoven terug, vol grijze steen, kiezels en beton. 

Nochtans loont het om wat meer natuur toe te laten op de plek waar we onze doden te rusten leggen. Annelies Jacobs, wetenschappelijk onderzoeker bij Natuurpunt, heeft een fascinatie voor begraafplaatsen en schrikt er ook niet voor terug om het hele land rond te rijden om de mooiste exemplaren te bezoeken. Een hobby als een andere, toch?

Wat maakt begraafplaatsen zo bijzonder?

Annelies: “Voor veel mensen klinkt het misschien wat raar, maar ik kuier heel graag rond op een kerkhof. Het Schoonselhof in Hoboken is zo’n plek waar ik regelmatig afspreek met vrienden om met de hond te wandelen. Je kan er echt helemaal tot rust komen in het groen. En het leuke aan begraafplaatsen is dat er biotopen bestaan die je daarbuiten nog maar heel weinig vindt in ons land. Soms komen ze zelfs in natuurgebieden bijna niet meer voor. Waarom dat zo is, heeft te maken met het feit dat kerkhoven dikwijls een drietal heel specifieke biotopen herbergen.”

1. Voedselarme gazonnetjes

Annelies: “Een element dat je op quasi elke begraafplaats terugziet, zijn de typische ‘gazonnetjes’. Deze lapjes gras zijn vaak heel lang niet bemest geweest en na het maaien wordt het maaisel meteen afgevoerd. Dat zorgt voor een schrale vegetatie, met heel veel bijzondere, bloemrijke planten die wilde bijen aantrekken. In deze gazonnetjes vind je met andere woorden een heel hoge mate van biodiversiteit terug. We denken nogal snel dat we overal extra bloemen moeten zaaien, maar soms is het beter om een goed maaibeheer toe te passen op de vele planten die al aanwezig zijn en waar de bijen sinds jaar en dag hun nectar halen. Zo zijn er op begraafplaatsen in ons land graslanden met kleurrijke  plantensoorten zoals muizenoor, grote tijm of zelfs bosorchissen.” 

“Wat we in deze kleine biotopen ook regelmatig terugvinden, zijn wasplaten. Dit zijn paddenstoelen die rond deze periode van het jaar de kop opsteken op voedselarme graslanden. Ze worden ook wel eens ‘de orchideeën onder de paddenstoelen’ genoemd, omdat ze zo mooi en kleurrijk zijn. In de rest van het land zijn ze eerder zeldzaam, maar op begraafplaatsen zijn ze net heel typisch. Een goed voorbeeld is het papegaaizwammetje (Gliophorus psittacinus), een felgroene paddenstoel die je in het najaar kan tegenkomen op deze schrale graslandjes. Na een tijdje verkleurt hij naar olijfbruin tot citroengeel.”

2. Oude kerkhofmuurtjes

Annelies: “We hebben de neiging om scheefgezakte muren zo snel mogelijk weer recht te trekken of zelfs volledig af te breken, terwijl ze net een heel waardevolle biotoop kunnen vormen voor heel wat specifieke soortengemeenschappen. Op kerkhoven kan je zo’n oude, afgebrokkelde muur wél nog regelmatig aantreffen, en daar maken bepaalde planten en dieren dankbaar gebruik van.”

• Korstmossen
  “Korstmossen tieren welig op oude muurtjes en grafstenen. Er bestaan zelfs soorten die duidelijk refereren naar hun favoriete leefgebied, zoals de zwarte grafkorst (Placynthium nigrum). Toepasselijker wordt het niet, toch? Je kan hem bijvoorbeeld terugvinden op de begraafplaats in Assebroek bij Brugge, waar je nog heel oude grafstenen vindt, bedekt met zwarte vlekken van dit korstmos. Korstmos groeit ontzettend traag, een paar millimeter per jaar, schat ik. Als je zo’n zwarte vlek op een grafsteen ziet, dan kan je beginnen rekenen hoe oud dat korstmos is – en hoe lang het graf er al ligt.” 

• Varens
  “Dankzij de kalkrijke mortel die vroeger meestal gebruikt werd om muurtjes te metselen, kunnen er op een begraafplaats ook andere plantjes zoals varens groeien. Zo zal je de zwartsteel (Asplenium adiantum-nigrum), de steenbreekvaren (Asplenium trichomanes) en de muurvaren (Asplenium ruta-muraria) regelmatig kunnen spotten op oude kerkhofmuren.”

• Pissebedden
  “Op kerkhoven kan je ook oog in oog komen te staan met een heel bijzondere pissebed: het juweeltje (Androniscus dentiger). Dit beestje heeft haar naam niet gestolen, want dankzij haar mooie, rozerode kleur springt ze meteen in het oog. Werp zeker eens een blik onder een losse steen of een stuk hout, de kans bestaat dat je een heleboel juweeltjes ontdekt!”

• Hagedissen
  “De muurhagedis is een relatief nieuwe verschijning in Vlaanderen. Pas sinds de laatste jaren zijn de populaties aan het uitbreiden, onder meer via de spoorlijnen, waar ze een lekker warm plekje tussen de rails vinden. Je kan de muurhagedissen ook al aantreffen op het kerkhof van de Abdij van Park in Leuven, waar ze over de graven en de oude muurtjes kruipen.Een donkere grafsteen in de zon is een zalig plekje voor zo’n hagedis. Op begraafplaatsen in Wallonië zijn ze nog een stuk talrijker.”

• Padden
  “Dat het mannetje van de vroedmeesterpad zijn eitjes op zijn rug meedraagt, daar had je misschien al van gehoord. Maar wist je ook dat deze pad weleens de ‘kerkhofpad’ genoemd wordt? Behalve in steengroeves in Wallonië komen ze namelijk ook voor op een aantal Vlaamse begraafplaatsen, zoals in Borgloon en Rijkel, waar ze graag tussen de spleten van scheefgezakte muurtjes of graven kruipen. In de paartijd kan je hen er zelfs horen zingen! In het kader van het beschermingsplan van de vroedmeesterpad zijn er op sommige kerkhoven al kleine, stenen ‘poeltjes’ aangelegd, bijvoorbeeld in Sint-Genesius-Rode.”

Voortplantingsbak voor de vroedmeesterpad

3. Open ‘akkers’ in miniformaat

Annelies: “Naast de gazonnetjes zie je op begraafplaatsen ook open stukjes die regelmatig geschoffeld worden. Hier komen dan weer planten voor die echte pioniersomstandigheden nodig hebben, zoals een heleboel akkerflora. Op onze akkers zie je ze steeds minder, omdat dit als ‘onkruid’ nogal intensief bestreden wordt. Maar op kerkhoven vinden sommige akkerbloemen wél nog de juiste leefomstandigheden, net omdat de aarde vaak ‘omgeploegd’ wordt zoals op een akker. Vooral de kleinere soorten, maar ook klaprozen voelen zich prima thuis op begraafplaatsen.” 

“In Vlaanderen bestaan er zelfs heel zeldzame plantensoorten die je nog uitsluitend op begraafplaatsen vindt – als een soort laatste rustplaats – omdat er minder bestrijdingsmiddelen gebruikt worden. Denk maar aan de handjesereprijs (Veronica triphyllos), een typische kerkhofplant waarvoor op de begraafplaats van Zoutleeuw zelfs een speciale zone ingericht is. Als ik het goed heb, komt deze soort nog op slechts vier locaties in Vlaanderen voor, waarvan er twee een kerkhof zijn. Ook de akkergeelster (Gagea villosa) is een soort die bijna alleen nog op kerkhoven voorkomt, vooral in Wallonië dan, net als heelbeen (Hollosteum umbellatum). Het gaat dan vooral om kerkhoven die al heel lang op dezelfde plek bestaan én op dezelfde manier beheerd worden. Bij een heraanleg van een oude begraafplaats zou dus altijd eerst moeten gekeken worden naar de zeldzame soorten die er in de huidige toestand al voorkomen en hoe die kunnen bewaard worden in het nieuwe ontwerp.”

Handjesereprijs in Zoutleeuw

Ook Europese hamster houdt van het kerkhof

In België is de wilde hamster een ernstig bedreigde soort, die je met een flinke portie geluk enkel nog kan tegenkomen in een akker in Tongeren, waar hij zijn buikje kan vullen met granen, peulvruchten en knollen. In hartje Wenen daarentegen snuffelen deze knaagdiertjes met z’n honderden tegelijk gezellig rond op de stedelijke begraafplaats, waar ze over de graven wandelen en van het kaarsvet uit de rouwkaarsen knabbelen. Of we de wilde hamster binnenkort ook bij ons op het kerkhof mogen verwachten? Die kans is eerder klein, omdat de Belgische populatie enorm klein is en hun leefgebied heel versnipperd is, en bovendien ligt er geen geschikt type kerkhof in de buurt van hun habitat.

Ecologisch beheer vergt kennis van zaken

Annelies: “Zowel uit eigen interesse als professioneel heb ik wat onderzoek gedaan naar het beheer van kerkhoven, en dan merkte ik wel dat ze in Wallonië al veel langer bezig zijn met de zogenaamde ‘cimetières écologiques’. In de praktijk komt dat eigenlijk neer op minder onkruid wieden en meer toelaten dat de natuur zijn gang gaat. Er wordt wel aan onkruidbestrijding gedaan, maar dan zonder pesticiden. Aan de ingang van die begraafplaatsen zie je dan ook vaak een groen bordje staan met daarop de boodschap: ‘Hou er rekening mee dat er op het kerkhof vegetatie te vinden is – dit is perfect normaal en het is goed voor de natuur.’ Dit concept willen we ook in Vlaanderen ingang doen krijgen, en hier en daar zien we wel al wat gemeenten die een poging ondernemen.”

“Helaas gaat het door gebrek aan kennis van zaken weleens mis ... Zo zie je bijvoorbeeld dat een heel oud gazonnetje plaats moet maken voor een nieuw ingezaaide bloemenrand. In die nieuwe bloemenrand komen dan slechts enkele soorten bijen, terwijl er in het vorige systeem een gemeenschap met honderden verschillende soorten leefde. Ook bezocht ik ooit eens een zogenaamde ‘bijvriendelijke’ begraafplaats, waar je op een infobord kon lezen dat er een speciale bijenmengeling gezaaid was. 'Goed' voor de bijen dus, maar op het bordje dat eronder hing, stond dat de paden elke twee weken met kokend water onkruidvrij gemaakt werden. Als je weet dat zo’n 80% van de wilde bijen hun nesten in de grond maken, dan weet je ook dat die onwetendheid grote gevolgen kan hebben …. De goede intenties om ‘ecologische begraafplaatsen’ in het leven te roepen, zijn er zeker en vast, maar wat betreft de biodiversiteit is het toch een uitdaging om dat zo verstandig mogelijk aan te pakken.”

Van grijs naar groen kerkhof

Annelies: “Voor veel mensen moet een kerkhof er proper bij liggen. Maar hoe voel jij je erbij wanneer je een overleden geliefde gaat bezoeken op het kerkhof en je ziet een groenwerker even verderop met kokend water of met een brander het onkruid kapotmaken? Veel kerkhoven stralen een ‘doods’ gevoel uit, niet omwille van de doden die er begraven liggen, maar omwille van het gebrek aan natuur. Alles wat leeft, elk sprietje onkruid wordt meteen verwijderd. Daar moeten we echt van afstappen. Voor de duidelijkheid, ik pleit er niet voor om het beheer op kerkhoven volledig achterwege te laten, maar volgens mij kan het wel op een manier die ook de natuur een belangrijke plaats toedicht.”

Begraafplaats in Laloux - Rochefort

“Ik neem bijvoorbeeld graag een voorbeeld aan de begraafplaatsen in Engeland. Daar kan een kerkhof ook een mooie omgeving en een gezellige ontmoetingsplek zijn, waar je tot rust kan komen en de natuur een vorm van troost kan bieden. Momenteel zijn ze op de stedelijke begraafplaats in Leuven wel bezig met een structurele opwaardering, zodat bijvoorbeeld jongeren niet in een boogje om de begraafplaats heen lopen, maar er met plezier doorheen wandelen. Dat soort projecten kunnen we bij Natuurpunt alleen maar aanmoedigen. Voor geïnteresseerde gemeenten hebben we op de website van Ecopedia een heleboel informatie voorzien over het ecologisch beheer van kerkhoven (kijk ook eens hier onder 'Natuurlijke begraafplaatsen').”

“Daarnaast hebben we ook een groot aantal kerkhoven laten intekenen op onze website Waarnemingen.be. Typ je een specifieke gemeente in de locatie-zoekbalk en is de lokale begraafplaats al geregistreerd, dan krijg je een hele soortenlijst te zien met de meeste planten- en diersoorten die er voorkomen. Zo kan je bijvoorbeeld de meest recente waarnemingen op het kerkhof van de Abdij van Park in Heverlee al raadplegen, net als alle soorten die er al ooit zijn waargenomen. Je zou ervan versteld staan hoeveel bijzondere natuur je er kan aantreffen!”

Meer over

Gerelateerde artikels