‘Onze Natuur’ duikt het bos in

11 februari 2023

In de vierde aflevering van ‘Onze Natuur’ namen we je mee naar een mysterieuze wereld vol kruinen en stammen, waar de tijd net een tikkeltje anders verloopt dan in de rest van onze omgeving. In een wekelijks interview vertellen regisseurs Pablo Eekman en Jozef Devillé ons meer over de voorbije aflevering, deze week met de titel ‘Hout’.

Hout staat voor tijd

Wie aan hout denkt, denkt aan bomen. De aflevering ‘Hout’ gaat dan ook grotendeels over het leven in het bos, maar toch draait dit thema niet enkel om het natuurelement hout. “Een bos is in de eerste plaats een gebied dat afgeschermd wordt door een dicht bladerdek en waar je zelf beschermd wordt door de statige boomstammen wanneer je erdoorheen wandelt”, licht Pablo toe. “Maar daarnaast is het ook een plek die alleen maar kan ontstaan als hij genoeg tijd en rust krijgt om tot een bos uit te groeien. Pas na verloop van tijd kan een klein twijgje een heuse boomstam worden. Dat aspect van tijd hebben we ook doorgetrokken in de manier waarop we de natuur in beeld brengen in deze aflevering. Je ervaart letterlijk meer rustmomenten, terwijl je gewoon even meekijkt naar hoe de dieren in het bos zich bewegen. Zonder commentaarstem die er meteen uitleg over geeft. Op die manier geven we dat gevoel van rust en tijd, van een heel andere wereld, mee aan de kijker.”

“De tijd verloopt echt anders in het bos”, mijmert Jozef. “Als het regent in een open veld, dan voel je als wandelaar de druppels meteen op je vallen. Loop je daarentegen door een bos, dan daalt de regen veel zachter op je neer. De neerslag komt ook met vertraging: wanneer het pas begint te regenen, voel je het nog niet meteen en wanneer het al gestopt is met regenen, blijven de druppels nog een tijdje uit de bomen vallen. Er is ook altijd minder licht in een bos, wat ervoor zorgt dat sommige scènes heel sfeervol zijn. Denk maar aan die edelherten met hun enorme gewei ... Dat is bij daglicht gefilmd, maar het lijkt wel donker. En dan heb je nog de voorjaarsbloeiers, die net zo vroeg op het jaar kunnen bloeien omdat er dan nog geen bladeren aan de bomen hangen en het zonlicht de bodem van het bos kan bereiken.”

Ons bos is jonger dan je denkt

Wanneer je door het bos wandelt, krijg je het gevoel dat je door de tijd reist. En toch zijn onze bossen niet zo oud als veel mensen denken. Jozef: “Wist je dat bijna alle bossen in België aangelegd zijn? We hebben in feite geen natuurlijke bossen meer. De beuken in het Zoniënwoud zijn indertijd ingevoerd door de Oostenrijkers tijdens het Oostenrijks-Habsburgs regime, omdat die bomen toen in de mode waren. Guido Tack (expert onroerend erfgoed, die je ook in de zevende en laatste aflevering van ‘Onze Natuur’ aan het woord zal horen, red.) vertelde ons dat er aan het einde van de Romeinse overheersing in België even weinig bos aanwezig was als nu het geval is.”

“Dat komt omdat er in die tijd een heleboel akkers nodig waren om voedsel te kweken, net zoals nu”, pikt Pablo in. “Toen was dat tarwe om alle inwoners van het oude Rome te voeden, en nu kweken we maïs voor de veestapel, die de mens nadien opeet.” Jozef knikt. “Wij waren de graanschuur van het Romeinse Rijk,” zegt hij. “Maar de oude tarwesoorten leverden veel minder opbrengst op dan de moderne variëteiten. Er waren dan misschien wel minder inwoners dan nu, maar je had wel veel meer ruimte nodig om evenveel tarwe te kweken. Dus moesten er veel bossen gekapt worden.”

Pablo: “En op het moment dat het West-Romeinse Rijk ten val komt en onze gebieden geen graan meer hoeven te leveren aan Rome, verwilderen veel akkergronden. In de middeleeuwen wint het bos weer terrein. Nadien ging de staat zich beter organiseren en werden de bossen op grotere schaal ontgonnen, deels voor brandhout en deels voor timmerhout. Vandaag blijft er dus maar een fractie over van die grote middeleeuwse wouden.”

Het belang van zwammen

In deze aflevering zetten de regisseurs ook een belangrijke categorie die heel vaak vergeten wordt in de schijnwerpers: de zwammen. “Eigenlijk is die grote, onzichtbare massa van zwamdraden onder de grond nog veel belangrijker dan de flora en fauna die we allemaal kennen”, weet Pablo. “Uit deze levensvorm zijn immers de eerste planten geëvolueerd, die met hun eigen wortels voedingsstoffen uit de bodem konden opnemen.” Dat netwerk van schimmels worden inderdaad zwaar onderschat, vindt ook Jozef. “Zonder paddenstoelen zouden er geen bossen bestaan, want dan was het voor planten niet mogelijk geweest om aan land te komen.”

Schimmels zitten in een bos overal onder de grond en vormen een enorm sociaal netwerk. “Ze verbinden bomen en planten met elkaar – het 'woodwide web', heet dat”, aldus Jozef. “Op die manier kunnen ze onderling met elkaar communiceren en voedingsstoffen uitwisselen tussen de bodem en de wortels van bomen en andere planten.” Maar daarnaast zorgen ze ook voor het onderhoud. “Eerst zorgen ze dat het hout kan groeien en wanneer een boom sterft, breken ze het organisch materiaal ook weer af. Zo kan het hergebruikt worden voor een nieuwe generatie van dieren en planten”, zegt Pablo.

“Ik vind het fascinerend dat het afbreken van een boom quasi even lang duurt als de tijd die hij nodig had om te groeien”, vervolgt hij. “Een boom van tweehonderd jaar die sterft, heeft ook tweehonderd jaar nodig om weer helemaal af te breken. Dat vind ik een mooi balansbeeld. Het geeft ook een aparte atmosfeer aan het bos, de leefruimte die tussen het hout ontstaat.”

Hout doet vooruitdenken

“Je spreekt over een boom van tweehonderd jaar oud,” richt Jozef zich tot Pablo, “maar dat is nog relatief jong voor een boom. Een echt degelijk bos dat helemaal in evenwicht is, krijg je pas vanaf zesduizend jaar. En zo’n eeuwenoude bossen hebben we hier niet meer. Als mens gaan we ook steeds meer alles op korte termijn bekijken, wat maakt dat wij ons nog moeilijk iets kunnen voorstellen bij een levend organisme met zo’n vergevorderde leeftijd. Je ziet dat ook als je naar het nieuws kijkt: dat gaat alleen maar over wat er vandaag gebeurd is. Terwijl het veel interessanter zou zijn om te bekijken wat er volgende maand of volgend jaar kan gebeuren.”

Zijn we dan vergeten hoe we vooruit moeten kijken in de tijd, over de generaties heen? Onze voorouders waren hier alleszins een pak beter in, meent Jozef. “Om een voorbeeld te geven: in de bibliotheek van Oxford ontdekten ze een tijdje geleden dat de steunbalken van massief eikenhout aangetast werden door een bepaald soort kevers, wat blijkbaar eigen is aan dat hout. De balken moesten dus vervangen worden. Maar wat bleek? Op het moment dat die bibliotheek gebouwd werd – zo’n vijfhonderd jaar geleden – hebben ze ook eiken geplant naast het gebouw. Een prachtig staaltje van langetermijndenken: ze voorzagen alvast nieuw hout voor wanneer de balken het zouden begeven. Dat verre toekomstdenken, dat kennen wij jammer genoeg niet meer. Daarom is dat tijdselement in de aflevering ‘Hout’ zo belangrijk. Een bos van vijfhonderd jaar, dat is nog veel te jong … Wacht eens zesduizend jaar en dan zal je zien hoe alles in evenwicht met elkaar leeft.”

Pablo: “Een wijze boodschap: doe de dingen niet voor nu, maar voor overmorgen!”