De sterkste democratie ter wereld vind je in het dierenrijk
De inwoners van de Verenigde Staten kennen na een historische stembusgang hun nieuwe president. Toch is democratie niet enkel het voorrecht van de mens. Wist je dat dieren ook op democratische wijze stemmen?
De laatste weken stonden in het teken van de Amerikaanse presidentsverkiezingen. Na een ongezien lange en fel betwiste stemmentelling is het eindelijk bekend wie de volgende president van de VS zal zijn. Aan de andere kant is de nederlaag bitter en worden geruchten over fraude verspreid. Door het verkiezingsproces in vraag te stellen, worden de fundamenten van de democratie ondermijnd. Bestaat zoiets ook in de dierenwereld? In de natuur worden grote ego's steeds zeldzamer. Veel soorten weten dan ook dat als ze in groep willen leven, de besluitvorming cruciaal is. De mens heeft dus zeker het warm water niet uitgevonden.
Dieren moeten, net zoals mensen, continu beslissingen nemen die gevolgen hebben voor de hele groep waarin ze leven. In een kudde, zwerm of roedel kan het gebeuren dat één dier graag naar de rivier wil om te drinken terwijl een ander dier liever gaat jagen of rusten. Of dat een deel richting het bos wil trekken, maar de rest liever een pad langs de oevers volgt. Om zulke vragen op te lossen zonder de sociale samenhang te verstoren, kunnen dieren ook een stemming houden. Het is bovendien ook belangrijk dat elk dier z’n inbreng heeft in zulke discussies om geaccepteerd te blijven binnen de groep. Enkel zo kunnen ze tenslotte profiteren van de bescherming die het groepsleven hen biedt.
Ook dieren nemen dus veel gezamenlijke beslissingen waardoor ze geen leider nodig hebben. Al zijn er natuurlijk heel wat voorbeelden van groepen waar wel één of meerdere dieren dominant zijn, vaak vanwege hun ervaring, leeftijd of lichamelijke kenmerken. Ze treden op als initiatiefnemers of opinieleiders binnen de groep. Echte presidenten of premiers kent het dierenrijk echter niet. Despotisme, waarbij één enkele leider zoals een dictator of tiran alle macht in handen heeft, is dan ook uiterst zeldzaam in de dierenwereld. Het idee dat een leiderstype essentieel is om een grote groep te leiden is dus een uitvinding van de mens.
Er is natuurlijk helemaal niets politiek aan het feit dat ook dieren op zoek gaan naar een consensus om beslissingen te nemen. Wel is het essentieel voor hun voortbestaan. Niet alle soorten nemen beslissingen op dezelfde manier. Laten we eens goed kijken hoe sommige dieren stemmen en beslissingen in groep nemen.
Insecten
De danswedstrijd van bijen
Wanneer een zwerm bijen te groot wordt, vertrekt een deel van de bijenkolonie om ergens anders een nieuwe kolonie te vormen. De bijen die de korf verlaten, staan op dat moment voor een belangrijke beslissing: waar gaan ze zich vestigen? Enkele honderden verkenners gaan dan op zoek naar hun nieuwe woonplek. Elk hoekje en gaatje wordt onderworpen aan een uitvoerige screening en uitgebreide plaatsbeschrijving.
Wanneer één van de verkennende bijen een potentiële locatie vindt, keert ze terug naar haar collega-verkenners en begint ze te dansen. Elke danspas in deze bijenchoreografie geeft informatie over de grootte, kwaliteit en locatie van de nieuwe kolonie, en zo heeft elke verkenner haar eigen dansje. Als verschillende verkenners een plekje gevonden hebben, houden ze zelfs een heuse danswedstrijd. De verkenners kunnen dan tot zestien uur aan een stuk blijven dansen om hun keuze te verdedigen bij de andere bijen. Die volgen de verschillende choreografieën, tot één dans de volledige steun van de bijenzwerm krijgt. Wanneer de hele groep instemt, vliegt de zwerm richting de nieuwe woonplaats.
Een hoop mieren, een hoop stemmen ronselen
Bij mieren gaat een verhuis ook gepaard met een stemming. Wanneer een nieuwe koningin ter wereld komt, vertrekt ze met een groep werksters naar een nieuwe mierenhoop. De groep zal op dat moment zoveel mogelijk andere mieren proberen te overtuigen om zich ook in de nieuwe mierenhoop te vestigen. Pas wanneer een aanzienlijk aantal mieren zich bij dit groepje voegt, verhuist de kersverse koningin met haar kolonie naar die locatie.
Kakkerlakken zijn gewoontebeestjes
De samenleving van kakkerlakken is misschien niet zo geavanceerd en complex als die van bijen en mieren, toch organiseren ze ook democratische stemmingen. Onderzoekers van de ULB hebben geëxperimenteerd met een groep van 50 kakkerlakken. De insecten werden eerst blootgesteld aan licht, wat ze echt niet leuk vinden, en reageerden vrijwel onmiddellijk, maar niet hetzelfde. "We analyseerden het gedrag van elke groep op verschillende tijdstippen en we merkten dat alle onderzochte groepen zich niet op dezelfde manier gedroegen: soms hergroepeerden ze zich snel onder een schuilplaats, soms verkenden ze de omgeving voor een langere periode voordat ze zich hergroepeerden. Opvallend: elke groep apart gedroeg zich wel altijd op dezelfde manier. (...) We hebben te maken met een groep individuen die een consensus kunnen bereiken over een beslissing", zegt Isaac Planas, die de studie leidt.
Zoogdieren
Hertenyoga of toch niet?
Ook herten hechten belang aan collectieve besluitvorming. Heb je een hert al eens op z’n twee achterpoten zien balanceren? Vergis je dan niet: dit dier doet geen yoga, maar maakt waarschijnlijk wel aanstalten om een stemming op gang te brengen. Herten leven in kuddes en zijn een groot deel van de dag bezig met herkauwen. Wanneer een hert uit de groep het toch stilletjesaan tijd vindt om op pad te gaan, zal hij dit idee eerst voorstellen aan de groep. Uit een studie is gebleken dat een kudde zich pas zal voortbewegen wanneer 60% van de herten uit de groep rechtop staat. Herten stemmen dus door op hun poten te gaan staan. Over het algemeen volgt een kudde liever democratische dan autocratische beslissingen, ook al leven er dominante dieren binnen de groep.
Vogels
Zwanen koppen zichzelf een weg door het water
Ook zwanen gaan een goed debat niet uit de weg. Om te beslissen in welke richting ze zwemmen, stemmen zwanen door middel van korte bewegingen met het hoofd. Als een groot aantal lage intensiteitsbewegingen maakt of - omgekeerd - een klein aantal hoge intensiteitsbewegingen maakt, bewegen ze een bepaalde kant op.
De inclusieve samenleving van duiven
Wie had het gedacht? Ook duiven zijn in staat om in groep beslissingen te nemen. Volgens dit onderzoek van de Universiteit van Oxford hebben ze zelfs complexe, sociale hiërarchieën waarbij ook duiven helemaal onderaan de sociale ladder kunnen deelnemen aan de stemming over hun volgende vlucht. Iedereen heeft dus inspraak, ook al leiden een paar vogels de groep.
Het gedeelde leiderschap van kraanvogels
Het moment waarop kraanvogels hun trektocht naar het zuiden voortzetten, is ook het resultaat van een gezamenlijke beslissing. De eerste vogels uit de groep die klaar zijn om te vertrekken, spreiden hun vleugels en klapperen ze op en neer. Even later doen andere kraanvogels uit de groep hetzelfde om te laten weten dat ze vertrekkensklaar zijn. Op die manier groeit het aantal klapperende kraanvogels stilletjesaan tot er uiteindelijk een aantal vogels opstijgen. Als er genoeg vogels met hun vleugels wijd gespreid en klapperend klaarzitten, vertrekt de hele groep. Er is dus niet één leider die het vertrekuur bepaalt.
Tijdens hun vlucht vormen kraanvogels vervolgens V-formaties, maar hoe bepalen ze wie op kop vliegt? Dat is geen kwestie van populariteit of gladde verkoopspraatjes, maar wel van vliegervaring en routekennis. Kraanvogels die het volgende stuk van de route op hun duimpje kennen en goed uitgerust zijn, wisselen elkaar af. Een knap staaltje gedeeld leiderschap.
Benieuwd hoe zo'n trompetterende luchtkaravaan van duizenden kraanvogels eruit ziet? Bekijk onze video.
Democratie als resultaat van dierlijk instinct
Het spreekt voor zich dat er bij dieren niet bewust gestemd wordt, en al zeker niet zo uitvoerig campagne wordt gevoerd zoals onze politici dat doen. Het is vooral een primitief instinct en een intuïtieve reactie om efficiënt beslissingen te nemen. Als een school vissen netjes in dezelfde richting zwemt, is dit eerder het resultaat van nabootsing dan van sociale reflectie. Toch lijkt het concept van democratie goed verankerd te zijn in het dierenrijk en staat het er niet ter discussie.
